Η κρίση της πανδημίας COVID19 ανέδειξε σε παγκόσμιο επίπεδο με τρόπο αποστομωτικό, αν και τραγικό, τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα της σημερινής κοινωνικής οργάνωσης εντείνοντας τις κοινωνικές ανισότητες και ανατρέποντας βασικά νεοφιλελεύθερα προτάγματα, όπως της απαξίωσης του δημόσιου χαρακτήρα του συστήματος υγείας. Της δημόσιας υγείας που, ευτυχώς, στηρίχτηκε τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας παρά τη μνημονιακή δυσπραγία που επικρατούσε.
Τα περιοριστικά μέτρα που λήφθηκαν στην Ελλάδα έχουν, μέχρι σήμερα, θετικό πρόσημο και η εξάπλωση της πανδημίας διατηρείται σε επίπεδα διαχειρίσιμα για το δημόσιο σύστημα υγείας. Όμως, αμείλικτη εγείρεται η πρόκληση για τη στρατηγική εξόδου της χώρας από την κρίση και τίθενται πολλά ερωτήματα σχετικά με την εικόνα που θα έχει σήμερα και στο μέλλον. Το διεθνές περιβάλλον καθίσταται όλο και πιο ασταθές, ενώ αναδύονται έντονα πολιτικές επιστροφής των εθνικισμών. Η χώρα πλέει σε αχαρτογράφητα νερά και εμείς καλούμαστε να πλοηγηθούμε προς άγνωστες κατευθύνσεις. Κι ο φόβος των πολιτών για το άγνωστο είναι δεδομένος.
Το «Μένουμε σπίτι» δεν αρκεί και όλοι δεν είναι ίσοι απέναντι στον κίνδυνο, ούτε ίσοι απέναντι στο οικονομικό βάρος. Η Πολιτεία έχει υποχρέωση να διαμορφώσει τα κριτήρια και τον τρόπο άρσης των περιοριστικών μέτρων για την επιστροφή στην καθημερινότητα και τις προοπτικές που διανοίγονται. Είναι ανάγκη να διαγραφούν και να υλοποιηθούν άμεσα με τρόπο γενναίο και προορατικό τολμηρές, ουσιαστικές και εμπροσθοβαρείς παρεμβάσεις τόσο σε οικονομικό όσο και εργασιακό επίπεδο και όχι αναιμικά μέτρα και εξαγγελίες ευκαιριακού και επιδοματικού χαρακτήρα, με κύριο μέλημα τα επικοινωνιακά οφέλη.
Στην προσπάθεια αυτή η Παιδεία και η Έρευνα κατέχουν περίοπτη θέση. Ειδικότερα, η επιστημονική έρευνα και η καινοτομία που προκύπτει από αυτή μπορούν να διαγράψουν προοπτικές σε επίπεδο διάγνωσης και θεραπείας, μελέτης των κοινωνικών επιπτώσεων και ανάδειξης νέων παραγωγικών πρωτοβουλιών. Τέτοιες δράσεις θα μπορέσουν να συμβάλλουν στην κάλυψη των αναγκών της χώρας σε υγειονομικό υλικό και να αποτελέσουν εναύσματα για τον περιορισμό του ζοφερού οικονομικού κλίματος.
Στην προσπάθεια αυτή, οι ερευνητικοί φορείς, δηλαδή τα Πανεπιστήμια και τα Ερευνητικά Κέντρα της χώρας, μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο τόσο σε επιχειρησιακό όσο και σε ερευνητικό επίπεδο. Η συστράτευση όλου του ερευνητικού δυναμικού της χώρας και της διασποράς και η αξιοποίηση θεσμών και οργάνων, όπως η Σύνοδος Πρυτάνεων των ΑΕΙ, η Σύνοδος Προέδρων των Ερευνητικών Κέντρων και το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας & Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ), είναι αναγκαίες στο πλαίσιο ενός ισχυρού κεντρικού σχεδιασμού από την Πολιτεία. Με τον κατάλληλο σχεδιασμό μπορεί να υπάρξουν απτά αποτελέσματα άμεσα και μακροπρόθεσμα. Δεν δικαιολογούνται αποσπασματικές προσεγγίσεις. Ούτε να αγνοείται ότι οι ερευνητικοί φορείς διαθέτουν επιστημονικό προσωπικό διεθνούς κύρους, τεχνογνωσία και εξοπλισμό για τη διεξαγωγή έρευνας που μπορεί να συνεισφέρει στη βελτίωση της διαγνωστικής αξιοπιστίας και της ιατροφαρμακευτικής αντιμετώπισης του ιού.
Ορισμένα παραδείγματα
Ο περιορισμός της πανδημίας με την εξαγωγή αξιόπιστων επιδημιολογικών δεδομένων, προϋποθέτει καταρχάς να εξασφαλιστεί η διαγνωστική επάρκεια για την ανίχνευση του ιού με την ανάπτυξη διαγνωστικών τεστ υψηλής αξιοπιστίας και ταχύτητας. Η παροχή διαγνωστικών υπηρεσιών από εργαστήρια με σχετική εμπειρία και κατάλληλες υποδομές θα αυξήσει τον ρυθμό έκδοσης των αποτελεσμάτων και θα επιτρέψει τον ευρύ έλεγχο (screening) ομάδων ή ολόκληρου του πληθυσμού. Μέχρι στιγμής, οι απαντήσεις σε αυτή την απαίτηση δεν είναι ικανοποιητικές. Παρά την ύπαρξη διαφορετικών προσεγγίσεων, τα υψηλά ποσοστά «ψευδώς αρνητικών αποτελεσμάτων» στη διάγνωση του κορονοϊού φτάνουν ακόμη και το 30%, εγείροντας σοβαρές προκλήσεις για τη στρατηγική της μελλοντικής άρσης των μέτρων και την προσπάθεια ομαλοποίησης. Η πιθανότητα ενός δευτέρου κύματος έξαρσης της πανδημίας πρέπει να περιοριστεί.
Ένα πρώτο βήμα: η δημιουργία Εθνικού Δικτύου για τις Λοιμώξεις, στο πρότυπο του επιτυχημένου Εθνικού Δικτύου Ιατρικής Ακριβείας για την Ογκολογία, θα συνεισέφερε ουσιαστικά σε αυτή την κατεύθυνση καθώς θα έθετε το πλαίσιο και τις προϋποθέσεις ποιότητας. Μια τέτοια προσέγγιση θα βοηθούσε σημαντικά στον άμεσο και στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό.
Οι ανάγκες υγειονομικού υλικού στη χώρα σε ιατρικά αναλώσιμα και υλικά πρέπει να προβλεφθούν και να καλυφθούν για το προσεχές μέλλον εξασφαλίζοντας την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη αυτάρκεια. Οι πρόσφατες πρωτοβουλίες ερευνητικών φορέων για τον σχεδιασμό και την πιλοτική παραγωγή με προηγμένες τεχνολογίες προστατευτικών μασκών προσώπου για το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, βαλβίδων και αναπνευστήρων πρέπει να ενθαρρυνθούν και να ενισχυθούν.
Τα παραπάνω μπορεί να αποτελέσουν και τον πυρήνα για την παραγωγική και οικονομική ανασυγκρότηση ελληνικών επιχειρήσεων στο κλίμα της οικονομικής δυσπραγίας. Το ζητούμενο είναι η ορθολογική αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της Έρευνας από καινοτόμες επιχειρήσεις που διαθέτει η χώρα στους τομείς της φαρμακοβιομηχανίας, τρισδιάστατης εκτύπωσης, βιοτεχνολογίας, μοριακής βιολογίας, φωτονικής και προηγμένων υλικών. Η γενναιόδωρη, ευέλικτη και στοχευμένη οικονομική στήριξη συνεργειών ελληνικών επιχειρήσεων με Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα, κατά το πρότυπο του αναγνωρισμένου ως επιτυχημένου προγράμματος «Ερευνώ-Δημιουργώ-Καινοτομώ» της ΓΓΕΤ, μπορεί να συντελέσει ουσιαστικά στον διττό στόχο της κάλυψης των εθνικών αναγκών σε ιατρικό και εργαστηριακό υλικό και της ανάσχεσης της οικονομικής κρίσης.
Η συστράτευση του ερευνητικού δυναμικού της χώρας και σε άλλους τομείς, όπως για τη μελέτη και αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης σε βασικούς κλάδους της ελληνικής οικονομίας, μπορεί να υποδείξει αποδοτικότερους τρόπους διεξόδου στις εφοδιαστικές αλυσίδες εμπορευματικών μεταφορών (logistics), στον τουρισμό και στον πρωτογενή τομέα.
Η Έρευνα στον τομέα των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών επιστημών είναι επίσης καίριας σημασίας, με δεδομένο το κρίσιμο ζήτημα της κοινωνικής συνοχής και της όξυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων που έχουν ενσκήψει από την κρίση και τα αναπόφευκτα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας. Ο ρόλος τους είναι καίριος για την αποτύπωση και αντιμετώπιση των επιπτώσεων που έχουν προκληθεί.
Ενδεικτικά αναφέρουμε τις συνθήκες αναπόφευκτων περιοριστικών μέτρων μετακίνησης και παραμονής στο σπίτι, χωρίς κρατική μέριμνα για άτομα της τρίτης ηλικίας που δεν αυτοεξυπηρετούνται ή για άτομα με κινητικές δυσλειτουργίες και ειδικά προβλήματα. Τις σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχολογία των παιδιών. Την αποδιάρθρωση του εργασιακού περιβάλλοντος με την κλιμάκωση της τηλεργασίας χωρίς ωράριο να έχει καταστεί η κύρια μορφή εργασίας. Την απορρύθμιση των εργασιακών δικαιωμάτων και την ευρύτερη σύνθλιψη των εργασιακών σχέσεων. Την οικονομική δυσπραγία νοικοκυριών και επιχειρήσεων. Την εξ αποστάσεως εκπαίδευση ως στοιχείου κανονικότητας στις σύγχρονες προκλήσεις της διδασκαλίας και της δημόσιας παιδείας με τάσεις καθιέρωσης άυλων σχολείων και Πανεπιστημίων. Με ανοιχτό ακόμη το ζήτημα της προστασίας των αστέγων και των τοξικοεξαρτημένων και απουσία μέτρων για χώρους όπου εκατοντάδες άνθρωποι στοιβάζονται, όπως οι χώροι φιλοξενίας των προσφύγων, τα στρατόπεδα και οι φυλακές.
Οι επιπτώσεις του νέου τρόπου ζωής που βιώνουμε σε επίπεδο οικονομικό, συναισθηματικό, ψυχολογικό, προστασίας ατομικών δικαιωμάτων και προσωπικών δεδομένων είναι οπωσδήποτε καινοφανείς και πρέπει να επινοηθούν αποτελεσματικές προσεγγίσεις για την εξομάλυνσή τους.
Συνοψίζοντας, η επιστημονική έρευνα έχει πολλά να προσφέρει και πρέπει να στηριχτεί ο δημόσιος χαρακτήρας της. Αυτήν ακριβώς τη στιγμή είναι που πρέπει να αυξηθούν οι δαπάνες για την Έρευνα, δαπάνες που δεν αποτελούν κόστος για τη χώρα αλλά επένδυση για τον απεγκλωβισμό της κοινωνίας από την υγειονομική, εργασιακή και οικονομική κρίση που επιφέρει η πανδημία.
Για τη βέλτιστη υλοποίηση πρωτοβουλιών όπως οι παραπάνω, απαιτείται γενναιόδωρος κεντρικός σχεδιασμός σε πολλαπλά επίπεδα. Είναι κρίσιμο η Πολιτεία να αναλάβει ΤΩΡΑ τον ρόλο του συντονιστή, ρυθμιστή, αλλά και εμπνευστή, της προσπάθειας αυτής. Προαπαιτούμενο για αυτό είναι και η καλλιέργεια μιας κουλτούρας που να παραμερίζει προσωπικές φιλοδοξίες και ιδιοτελείς τακτικισμούς μπροστά στην επίτευξη του μεγάλου και συλλογικού στόχου. Σε κάθε περίπτωση, η ευθύνη της Πολιτείας δεν υποκαθίσταται αλλά συμβαδίζει με τη λεγόμενη «ατομική ευθύνη».
* ο Κώστας Φωτάκης είναι πρώην αναπλ. υπουργός Έρευνας & Καινοτομίας, ομότιμος καθηγητής Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης
** ο Αλέξανδρος Σελίμης είναι διδάκτωρ Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
